Nowe horyzonty edukacji w Roztoczańskim Parku Narodowym

30 lat temu na pograniczu RPN i historycznej części Zwierzyńca powstał Ośrodek Edukacyjno-Muzealny (OEM) jako jeden z pierwszych tego typu obiektów w Polsce oraz wiodący w tej części Polski ośrodek edukacji przyrodniczej. OEM pełni również funkcję głównego punktu recepcyjnego RPN. W celu udostępnienia RPN dla turystyki i edukacji powstawała sieć ścieżek poznawczych i edukacyjnych wraz z towarzyszącą infrastrukturą (deszczochrony, ławki, tablice edukacyjne itp.). RPN dokłada wiele starań, aby system udostępnienia był spójny i z jednej strony pozwalał na dotarcie do cennych przyrodniczo obiektów, a z drugiej kanalizował ruch turystyczny w sposób przeciwdziałający niekorzystnemu oddziaływaniu na przyrodę Parku. Poprzez system udostępnienia oraz ofertę edukacyjną RPN stara się koncentrować ruch turystyczny na terenach peryferyjnych Parku. RPN na bieżąco monitoruje skutki oddziaływania turystyki na przyrodę Parku. Stworzona przez Park, na przestrzeni 50. lat, infrastruktura edukacyjna; w tym wspomniany Ośrodek Edukacyjno-Muzealny w Zwierzyńcu, Roztoczańskie Centrum Monitoringu i Nauki, Izba leśna we Floriance, system szlaków turystycznych i ścieżek edukacyjnych służy celom Parku jak również lokalnej społeczności, wzbogacając ofertę turystyczną Roztocza. W latach 90-tych RPN rokrocznie odwiedzało niespełna 100 tys. osób, a obecnie RPN jest to już ponad 360 tys. osób, co świadczy o rosnącej popularności Regionu. 

Mając na uwadze „starzenie się” posiadanej infrastruktury oraz stałą wieloletnią tendencję wzrostową liczby osób odwiedzających RPN, park przystąpił do opracowania kompleksowego projektu mającego na celu dostosowanie infrastruktury do nowych wymogów i standardów. Całość założeń zawarto w opracowywanym projekcie pn. „Nowe horyzonty edukacji w Roztoczańskim Parku Narodowym”, który jest planowany do realizacji w ramach programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę Klimat i Środowisko. Projekt jest efektem wniosków płynących z wieloletnich analiz natężenia ruchu turystycznego i wdrożeniem szeregu rozwiązań mających na celu lepsze zabezpieczenie sfery przyrodniczej parku przy jednoczesnym, skanalizowanym zarządzaniu ruchem na obszarach peryferyjnych RPN. 

W ramach projektu planowane są działania inwestycyjne mające na celu podniesienie funkcjonalności do współczesnych standardów, w tym również efektywności energetycznej istniejącej infrastruktury (modernizacja OEM), zagospodarowanie terenu przyległego do OEM poprzez wykonanie ścieżki multisensorycznej oraz budowa nowych obiektów edukacyjnych takich jak „ścieżka w korony drzew” w Zwierzyńcu oraz wieża widokowa na Wzgórzu Polak w Panasówce. Realizacja projektu wpisuje się w działania prowadzone przez RPN na przestrzeni 50 lat swojego funkcjonowania i służy rozwijaniu systemu udostępniania Parku i prowadzonej edukacji przyrodniczej. Co do zasady planowane inwestycje mają służyć odciążeniu obszarów najcenniejszych przyrodniczo tj. obszarów ochrony ścisłej od nadmiernej presji turystycznej. Lokalizowanie infrastruktury na obrzeżach parków narodowych, a zwłaszcza poza ich obszarem w otulinie jest jedną z podstawowych zasad planowania i organizacji ruchu turystycznego na obszarach chronionych, które mają na celu minimalizacje niekorzystnego wpływu człowieka na obszary chronione. 

W celu wyłonienia najlepszych projektów planowanych obiektów park przeprowadził postępowanie konkursowe na opracowanie koncepcji architektonicznej ścieżki w korony drzew oraz wieży widokowej w Panasówce. Procedurę przeprowadzono wspólnie ze Stowarzyszeniem Architektów Polskich oddział w Lublinie. co zagwarantowało udział w pracach Sądu Konkursowego doświadczonych architektów – ekspertów, którzy pomogli wybrać najlepsze projekty – najbardziej architektonicznie i użytkowo dopasowanych do potrzeb RPN. W chwili obecnej prowadzone są prace nad dokumentacjami budowlanymi oraz działania administracyjne związane z planowaniem, projektowaniem i uzyskaniem stosownych pozwoleń na budowę ścieżek (w korony drzew, multisensorycznej) oraz wieży widokowej.

W OEM prowadzone są w nim również zajęcia edukacyjne, prelekcje, warsztaty, wystawy. Na poddaszu znajduje się wystawa stała Parku „W krainie jodły, buka i tarpana” złożona z kilkunastu dioram prezentujących przyrodę i historię regionu. W latach 2022-2023 Park dostosował obiekt dla osób ze specjalnymi potrzebami. Wdrożono system audio przewodników, które umożliwiają samodzielne zwiedzanie wystawy. Dostosowanie ośrodka dla osób ze szczególnymi potrzebami, poszerzenie oferty edukacyjnej, wzrost ruchu turystycznego, konieczność stosowania nowych form edukacji np. „Zielonych szkół”, realizacji nowych zadań przed jakimi stoją parki narodowe, dekapitalizacja infrastruktury zmusza do modernizacji i adaptacji OEM oraz w niedługim czasie rozbudowy zaplecza edukacyjnego i wystawienniczego. Modernizacja OEM oraz budowa nowego obiektu: pawilonu edukacyjnego poszerzy ofertę edukacyjną, co pozwoli na zmniejszenie presji na obszarach cennych przyrodniczo. Działanie to wprowadzi nową jakość w realizowanych działach. Jest to ważne, gdyż Park jest strefą rdzenną Transgranicznego Rezerwatu Biosfery Roztocze. OEM ma również funkcjonować jako jedno z centrów edukacyjnych w projektowanym Geoparku Kamienny Las na Roztoczu.

Projektowana ścieżka edukacyjna w korony drzew da możliwość spojrzenia na las z zupełnie innej perspektywy. Przechodząc kolejnymi etapami trasy użytkownik zapozna się z budową poszczególnych fragmentów pojedynczego drzewa, jak i całego ekosystemu leśnego. Pozna powiązania i zależności pomiędzy wszystkimi elementami ekosystemów Parku tj. biotopem i biocenozą. Ścieżka da również możliwość obserwacji roślin i zwierząt znajdujących swoje nisze ekologiczne na różnych poziomach drzewostanu, a przez to często nieuchwytnych z poziomu obserwatora stojącego na gruncie. Taras widokowy, zlokalizowany w przebiegu gruntowym ścieżki umożliwi obserwację koników polskich, wypasanych na pobliskiej łące. Platforma na pomoście umożliwi prowadzenie zajęć edukacyjnych w niepowtarzalnej scenerii, przy jednoczesnym nieograniczaniu funkcjonalności ścieżki dla innych użytkowników. Ścieżka ma mieć początek u podnóża wydmy w obszarze istniejącego OEM. Pierwszym etapem będzie przejście przez wydmę tunelem lub przekopem z przestrzennymi modelami edukacyjnymi pozwalającymi poznać różnorodność gleb Parku, systemów korzeniowych drzew i rolę grzybów dla ekosystemów. Następnie ścieżka będzie przebiegać po gruncie wzdłuż grzbietu wydmy do miejsca, gdzie skręci w kierunku rzeki Świerszcz, przechodząc z poziomu gruntu na pomost wiodący pomiędzy drzewami. Trasa ścieżki serpentyną, między koronami drzew, będzie się wznosić w korony drzew do wysokości około 25 m. Na jej przebiegu będzie zlokalizowana zadaszona platforma edukacyjna z ławkami i elementami edukacyjnymi. Ścieżka będzie miała swoje zakończenie w pobliżu  tzw. „Zwierzyńczyka”. Cała ścieżka składa się z 20 elementów edukacyjnych w postaci pomostów widokowych, miejsc odpoczynku, tablic informacyjnych, gdzie zostaną umieszczone narzędzia edukacyjne (np. tablice, teksty, elementy aktywne) pomocne osobom prowadzącym zajęcia w terenie lub do samodzielnego poznawania przyrody Parku.

W koncepcji architektonicznej budowy wieży widokowej przyjęto rozwiązania prowadzące do zminimalizowania jej negatywnego oddziaływania na harmonijny krajobraz strefy krawędziowej Roztocza. Jako, że obszar zainwestowania położony jest w bliskim sąsiedztwie RPN, wieża swoją konstrukcją nawiązuje do leśnego charakteru sąsiadującego terenu. Wkomponowanie wieży w ścianę sąsiadującego drzewostanu spowoduje, że nie będzie ona stanowiła niekorzystnej dominanty krajobrazowej. Lokalizacja wieży na wzgórzu Polak wynika z unikalnych walorów widokowych tego miejsca. Umożliwi wgląd zarówno w rozległe krajobrazy Roztocza, w tym zróżnicowane drzewostany Roztoczańskiego Parku Narodowego, jak i jego strefę krawędziową oraz Kotlinę Sandomierską z Równiną Biłgorajską i wchodzącym w jej skład rozległym obszarem Puszczy Solskiej. Już na etapie postępowania wstępnego wybrano taką lokalizację, aby istniała możliwość powiązania wieży z istniejącą ścieżką historyczno-przyrodniczą, tranzytowymi szlakami rowerowymi i drogami gminnymi. Zaplanowano również towarzyszącą infrastrukturę edukacyjną.