Działania ochronne

Celami ochrony przyrody Roztoczańskiego Parku Narodowego są:

• utrzymanie oraz zapewnienie niezakłóconego przebiegu procesów ekologicznych,
• utrzymanie ciągłości istnienia oraz trwałości ekosystemów,
• zachowanie różnorodności biologicznej oraz dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego,
• zapewnienie ciągłości istnienia oraz trwałości gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, poprzez ich utrzymanie lub przywrócenie do właściwego stanu ochrony,
• utrzymanie walorów krajobrazowych oraz zadrzewień,
• kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.

W zależności od specyfiki poszczególnych ekosystemów, istniejących zagrożeń oraz możliwości eliminacji tych zagrożeń, działania ochronne mogą przybierać różne formy. Są one określone w Planie ochrony Parku, bądź zadaniach ochronnych i zawierają zdefiniowanie zagrożenia, sposoby ochrony czynnej, miejsca udostępniane dla nauki, edukacji, turystyki i rekreacji. Wyznaczone w Parku obszary ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej są sposobem ochrony poszczególnych powierzchni. Celem obszaru ochrony ścisłej – 12,1 % powierzchni Parku - jest utrzymanie przebiegu naturalnych procesów przyrodniczych. Obszar ochrony czynnej, przy której możliwa jest ingerencja człowieka w celu uzyskanego pożądanego efektu działań ochronnych stanowi 85,4 % jego powierzchni. Ochronie krajobrazowej, posiadającej najniższy status ochronny w skali Parku podlega 2,5 % jego powierzchni. Jej celem jest utrzymanie lub odtworzenie regionalnych cech krajobrazu kulturowego.

Głównym celem ochrony w Roztoczańskim Parku Narodowym są ekosystemy leśne zajmujące 95% jego powierzchni. Ochroną objęte są również:

• przyroda nieożywiona,
• ekosystemy leśne,
• nieleśne ekosystemy lądowe,
• ekosystemy wodne,
• rośliny, grzyby i ich siedliska,
• zwierzęta i ich siedliska,
• krajobraz,
• wartości kulturowe.

Ochrona przyrody nieożywionej (struktur i utworów geologicznych, form morfologii terenu i zasobów wodnych obszaru oraz gleb) polega na likwidacji procesów erozyjnych zainicjowanych w wyniku antropopresji, ograniczeniu odpływu wód rowami melioracyjnymi, oraz zapobieganiu zarastania powierzchni odsłonięć i wychodni skalnych. Aktywna ochrona w ekosystemach leśnych ma na celu przywrócenie lasom właściwego, stosownego do siedliska składu gatunkowego oraz odpowiednią strukturę wiekową i przestrzenną. Nieleśne ekosystemy lądowe to w ogromnej swej większości obszary użytkowane gospodarczo w przeszłości: dawne grunty orne, pastwiska, ekstensywnie użytkowane łąki w dolinach rzecznych. Ich aktywna ochrona głównie polega na hamowaniu wtórnej sukcesji leśnej poprzez wycinanie, wykaszanie, wypas starych ras zwierząt gospodarskich. W ekosystemach wodnych podejmuje się aktywne działania mające na celu niedopuszczenie do zanieczyszczenia wód płynących ze źródeł zewnętrznych oraz usuwanie zanieczyszczeń stałych, naniesionych w okresach wezbrań wód. Ochrona flory i fauny prowadzona jest przede wszystkim poprzez ochronę siedlisk i mikrosiedlisk, zabezpieczenie przed wydeptywaniem i zgryzaniem przez dzikie zwierzęta roślinożerne. W wypadku zwierząt jest to zapewnienie wymaganych warunków rozmnażania (zwłaszcza płazom i gadom), miejsc schronienia oraz odpowiedniej bazy żerowej. Bardzo ważne jest także stworzenie zwierzętom możliwości bezpiecznego przemieszczania się w poprzek ciągów komunikacyjnych. Zarówno w przypadku flory jak i fauny prowadzone są działania ochronne polegające na eliminacji obcych gatunków inwazyjnych. W parku narodowym ochronie podlegają także krajobraz i wartości kulturowe obszaru. Ochrona krajobrazu polega na zachowaniu swoistej mozaiki różnych typów ekosystemów. Ochrona czynna dotyczy także takich elementów krajobrazu, jak istniejących w obszarze parku zabytkowych zabudowań wraz towarzyszącymi im zespołami parkowymi, zadrzewień osad, a także innych instalacji i konstrukcji kultury materialnej.

Większość zadań związanych z aktywną ochroną przyrody na obszarze znajdującym się w wieczystym użytkowaniu Parku jest realizowana przez pracowników parku narodowego. Oni także odpowiadają za organizację badań naukowych i monitoringu środowiska, przygotowanie Parku do zwiedzania, działalność edukacyjną oraz zwalczanie przestępstw i wykroczeń dotyczących ochrony przyrody. Dla osiągnięcia swoich celów Park współpracuje z wieloma instytucjami i organizacjami oraz korzysta z krajowych i zagranicznych źródeł finansowania.

Skuteczna ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych Parku wymaga współpracy administracji parku z lokalnymi władzami samorządowymi, instytucjami, organizacjami. Dotyczy to m.in. inwestycji związanych z ochroną środowiska, jak rozbudowa sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, budowa i modernizacja oczyszczalni ścieków czy rozwiązywanie problemów dotyczących gospodarki odpadami. Szczególne znaczenie ma współpraca Parku i samorządów przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego bądź przygotowywaniu decyzji lokalizacyjnych.

Ochrona ścisła polega na całkowitym pozostawieniu obszaru siłom przyrody oraz zaniechaniu jakiejkolwiek ingerencji człowieka. Ochrona ścisła umożliwia swobodny przebieg procesów ekologicznych. Przejawem tego jest na przykład regeneracja lasu po zaprzestaniu cięć oraz zmiany składu gatunkowego i struktury zbiorowisk leśnych, wynikające z naturalnego rozwoju drzewostanów i procesów sukcesji.

Powierzchnia strefy ochrony ścisłej w RPN zajmuje 1029,22 ha i obejmuje pięć obszarów:

Jarugi – 353,67 ha
Bukowa Góra – 135,32 ha
Nart – 275,72 ha
Czerkies – 160,57 ha
Międzyrzeki – 103,94 ha


Ochrona czynna według ustawy „wyraża się w czynnym oddziaływaniu na stan ekosystemów i ich składników przez stosowanie zabiegów ochronnych, hodowlanych i pielęgnacyjnych". Jej celem jest przywrócenie lub utrzymanie określonego stanu przyrody, jej elementów żywych i nieożywionych, dzięki stosowaniu różnorodnych zabiegów zależnie od rodzaju ekosystemu. Powierzchnia strefy ochrony czynnej w RPN zajmuje powierzchnię 7242,22 ha.

Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody polega na zachowaniu cech charakterystycznych danego krajobrazu. W parku ochrona krajobrazowa pozwala na utrzymanie gospodarczego użytkowania danego obszaru. Status ten nadano terenom technicznym (budynki, plaża parking, oraz części terenów rolniczych). Ochroną krajobrazową w myśl przepisów prawa objęto także wszystkie grunty Skarbu Państwa, które nie pozostają w użytkowaniu wieczystym RPN i grunty innej własności. Całkowita powierzchnia strefy ochrony krajobrazowej obejmuje 211,39 ha.
Wewnątrz otuliny Parki utworzono strefę ochronną zwierząt łownych o łącznej powierzchni 2118,98 ha. Są to obszary wyłączone z obwodów łowieckich i wraz z obszarem Parku tworzą ekologicznie zwartą całość, pozwalającą na objęcie ochroną populacji dużych ssaków: jeleniowatych, dzików, wilków i rysi.

 

^{Opracowanie:
RPN/DOP
Tekst: Krzysztof Bartnik, Mirosław Tchórzewski
Mapy: źródło „Materiały do projektu planu ochrony RPN”, 2011.}

W ekosystemach leśnych aktywnej ochronie poddaje się te fragmenty, które zostały znacząco zniekształcone gospodarką ludzką. Jest to zespół działań mających przywrócić lasom właściwy, stosowny do siedliska skład gatunkowy oraz odpowiednią strukturę wiekową i przestrzenną, a stosuje się przy tym metody wypróbowane w praktyce leśnej. Dobór sposobów i intensywności ich stosowania zależny jest od stopnia przekształceń. Tam, gdzie są one niewielkie, poprzestaje się czasem na zabiegach chroniących poszczególne elementy biocenozy, na przykład stanowiska rzadkich roślin, lub siedliska rzadkich zwierząt).

Mapa 1. Sposoby ochrony

Nieleśne ekosystemy lądowe to w ogromnej swej większości obszary o genezie związanej z użytkowaniem gospodarczym: dawne grunty orne, pastwiska i dawne ekstensywnie użytkowane łąki w dolinach rzecznych. Dzięki swej odrębności ekologicznej posiadają dużą wartość przyrodniczą przez powiększenie różnorodności flory oraz fauny Parku o gatunki związane z takimi siedliskami. Jednak bez dalszej ingerencji ponownie stałyby się powierzchniami pokrytymi lasem, tracąc swe dotychczasowe walory. Stąd poddawane są intensywnej aktywnej ochronie, głównie polegającej na hamowaniu wtórnej sukcesji leśnej (wykaszaniu i usuwaniu pojawiających się odnowień).
W ekosystemach wodnych podejmuje się aktywne działania mające na celu niedopuszczenie do zanieczyszczenia wód płynących ze źródeł zewnętrznych oraz usuwanie zanieczyszczeń stałych, naniesionych w okresach wezbrań wód.

^{Opracowanie:
RPN/DOP
Tekst: Andrzej Tittenbrun
Mapa: źródło „Materiały do projektu planu ochrony RPN”, 2011.}

Bezkręgowce – dominującą formą ochrony było zachowanie i odtworzenie ich siedlisk: utrzymywanie nieleśnych ekosystemów lądowych poprzez wykonywanie koszenia łąk w dolinie Wieprza oraz we wszystkich enklawach w Parku, w tym zwłaszcza w obszarze siedlisk kserotermicznych, odtworzenie stałych i okresowych zbiorników wodnych będących miejscem bytowania bezkręgowców wodnych, retencję w sąsiedztwie borów bagiennych i torfowisk obszaru ochrony ścisłej Międzyrzeki.

Ichtiofauna – nie podjęto dotychczas działań ochrony czynnej. Jedyną formą ochrony jest zachowanie charakteru cieków i naturalnych zbiorników wodnych, co w przypadku tej grupy zwierząt jest jednak niewystarczające – zwłaszcza z uwagi na napływające zanieczyszczenia, zarybianie rzek (zwłaszcza Wieprza) gatunkami drapieżnymi (w tym obcymi geograficznie) oraz nasilający się ruch turystyczny (głównie kajakarstwo).


Fot. 1. Odtworzony okresowy zbiornik wodny Fot. 2. Usypisko kamienne Fot. 3. Pryzma rozrodcza

Herpetofauna – trwale zabezpieczono (poprzez system barier i przepustów na długości ponad 900 m) trasę sezonowych migracji w obszarze jednego z najważniejszych miejsc rozrodu i zimowania przy Stawach Echo, eliminując niemal do zera poziom śmiertelności. Okresowo zabezpieczono (poprzez system tymczasowych barier na długości około 3000 m) trasę sezonowych migracji najważniejszego obszaru rozrodu i zimowania w rejonie Kosobud Boru – eliminując śmiertelność płazów podczas wędrówki wiosennej.
Odtworzono dla potrzeb rozrodu płazów 70 zbiorników okresowych rozmieszczonych na terenie całego Parku, z zachowaniem płycizn i głęboczków umożliwiających utrzymanie odpowiedniego poziomu wody dla rozrodu i zimowania. Wykonano 43 zastępcze miejsca rozrodcze dla gadów (pryzmy kompostowe) i 45 usypisk kamienno-drewnianych rozmieszczonych na terenie całego Parku, a także oczyszczono z nalotów gatunków drzewiastych dawny kamieniołom na potrzeby życia gadów.

Awifauna – zlikwidowanych zostało, ponad 80% biegnących przez Park napowietrznych linii energetycznych (średniego i niskiego napięcia) zastępując je liniami kablowymi. Utworzono strefy ochrony całorocznej i okresowej wokół gniazd bociana czarnego i orlika krzykliwego (na bieżąco je aktualizując). Utrzymywane są nieleśne ekosystemy lądowe – poprzez regularne koszenia łąk w dolinie Wieprza oraz w enklawach Parku – w ramach programu rolnośrodowiskowego i hodowli ginących ras zwierząt (konika polskiego, bydła i owiec) – jako ważnych żerowisk bociana czarnego, szponiastych i sów oraz miejsc gniazdowania derkacza i rzadkich gatunków ptaków wróblowych (jarzębatki i gąsiorka).

Ssaki – powołano strefę ochronną zwierząt łownych we fragmentach otuliny Parku o pow. 2118,98 ha (w półenklawach przylegających do jego granic) oraz doraźnie i w miarę potrzeb – realizowano dokarmianie zwierząt kopytnych. Wykonano prace związane z zabezpieczeniem miejsc hibernacji nietoperzy w piwnicach przy osadach Parku i zlikwidowano ponad 80% napowietrznych linii energetycznych.

 

^{Opracowanie:
RPN/SB ZMŚP Roztocze
Tekst: Przemysław Stachyra
Fotografie: Mirosław Tchórzewski}

Ze zrozumiałych względów, dotyczą tylko niektórych z nich, tych, które zmieniające się warunki siedliskowe mogłyby wyeliminować ze składu gatunkowego Parku. Utrzymanie warunków siedliskowych pozwalających na rozwój i trwanie poszczególnego taksonu jest przeważnie niezwykle trudne, gdyż brak jest czasem wiedzy o jego potrzebach środowiskowych i wpływie konkurencji innych gatunków. Najczęściej zabiegi o utrzymanie warunków siedliskowych to zapewnienie odpowiedniego dostępu do światła, rzadziej stymulacja warunków wilgotnościowych, a wyjątkowo tylko próby utrzymania stosownego trofizmu – zwykle poprzez utrzymanie pożądanego odczynu gleby.

Zabiegi mające utrzymać warunki siedliskowe polegają na zapewnieniu dostępu światła (zmniejszanie ocienienia wyższych warstw), eliminowanie konkurencji (wykaszanie lub usuwanie gatunków niepożądanych), zjawisk wtórnej sukcesji (wykaszanie), ochronę reżimu wodnego (zabezpieczanie przed przesuszeniem powodowanym przez dawne zabiegi odwadniające, bądź zapewnienie ocienienia), ochronę odczynu gleby (zabezpieczanie przed przypadkową eutrofizacją, albo starania o utrzymanie wysokiego odczynu – eliminacja gatunków zakwaszających glebę opadem ściółki).

Wyjątkowo, dla szczególnie rzadkich bądź cennych stanowisk roślin stosuje się grodzenie tych, które są zgryzane przez dzikie zwierzęta, a zbieg ma zwykle charakter czasowy, dla odbudowania populacji.

 
^{Opracowanie:
RPN/DOP
Tekst: Andrzej Tittenbrun
Fotografia: Andrzej Tittenbrun}

W Roztoczańskim Parku Narodowym cele ochrony krajobrazu powiązane są z działaniami ochronnymi walorów przyrodniczych i kulturowych. Działania zmierzające do zachowania lub odtworzenia naturalnych i półnaturalnych siedlisk przyrodniczych, zapewnienia warunków życia typowym gatunkom roślin i zwierząt związanych z tymi siedliskami służą również ochronie i kształtowaniu krajobrazu. Wśród działań zmierzających do poprawy jakości i wartości krajobrazu Park podejmuje prace mające na celu: zachowanie enklaw krajobrazów kulturowych we Floriance, Piasecznej Górze i w dolinie rzeki Wieprz, zachowanie rozłogów pól i utrzymanie struktury użytkowania ziemi, renowację założeń folwarczno i parkowo-ogrodowych, odtworzenie i zachowanie układu przestrzennego osad leśnych, małej architektury drewnianej, cmentarzy i miejsc pamięci narodowej. Niezwykle ważna z punktu ochrony krajobrazu jest również hodowla zachowawcza rodzimych ras zwierząt – konika polskiego, owcy uhruskiej, bydła czerwonego i białogrzbietego, które odsprzedawane rolnikom stają się coraz częstszym elementem krajobrazu Roztocza.

Dla zachowania ciągłości krajobrazowej i przyrodniczej Parku oraz jego otuliny prowadzone są działania zmierzające do zachowania ciągłości korytarzy ekologicznych w naturalny sposób umożliwiających swobodne przemieszczanie się gatunków roślin i zwierząt, nieodłącznych komponentów krajobrazów przyrodniczych Parku. W celu ochrony walorów widokowych Parku podejmowane są działania zmierzające do zachowania harmonijnych krajobrazów kulturowych oraz powstrzymania degradacji krajobrazu. Służą temu różne czynności administracyjne oraz prowadzony monitoring panoram widokowych z wybranych punktów w Parku oraz otuliny dających możliwość wglądu z „Parku i na Park”. Charakter Roztocza najlepiej oddaje panorama z Bukowej Góry na strefę krawędziową i dolinę wsi Sochy.