Przyroda nieożywiona

Formy te odgrywają ważną rolę w podziale regionalnym, w dużym stopniu nawiązują do rowów tektonicznych wypełnionych osadami różnego wieku – od piasków eoceńskich po osady późnego plejstocenu i holocenu. Wieloetapowość i zróżnicowana miąższość wypełnień w dużym stopniu odzwierciedla plejstoceńsko-holoceńską mobilność tektoniczną obszaru. Osady wypełniają przeważnie doliny i cienkimi warstwami pokrywają zbocza, łagodząc nieco urozmaiconą rzeźbę.

Zasadniczym elementem budowy geologicznej Roztocza są utwory mezozoiczne o miąższości od 900 do 1400 m. W pokrywie mezozoicznej dominują skały górnokredowe o miąższości 700 do 900 m, dość zróżnicowane pod względem litologicznym.

Najbardziej miąższe piętro kredy tworzą osady morskie mastrychtu. Kompleks ten składa się ze skał węglanowych i węglanowo-krzemionkowych: kreda, margiel, wapienie, opoki i gezy o różnej odporności na czynniki zewnętrzne (wietrzenie, procesy denudacyjne, procesy glebotwórcze). Kompleks skalny został zaburzony przez liczne uskoki podłużne i poprzeczne do osi regionu.

Na obszarze Roztoczańskiego Parku Narodowego i jego otuliny można wydzielić cztery izolowane bloki, oddzielone od siebie obniżeniami:

• blok północno-wschodni, Żurawica – Kosobudy zbudowany z gez mastrychtu dolnego (część zachodnia), oraz opok i opok marglistych dolnego mastrychtu (część wschodnia).
• blok wschodni Adamowa zbudowany z opoki opok marglistych dolnego mastrychtu,
• blok środkowy, Obrocz – Senderki zbudowany z gez mastrychtu dolnego,
• blok zachodni, Szozdy-Tereszpol zbudowany z gez mastrychtu dolnego z występowaniem,
• (najstarszych w tej części Roztocza) skał górnokredowych, należących do santonu, płatów skał mioceńskich, osadów piaszczystych badenu.

Utwory mezozoiczne są lokalnie przykryte, szczególnie w strefie przybrzeżnej Roztocza przez płaty osadów mioceńskich i nieciągłą pokrywę utworów plejstoceńskich. Skały mioceńskie są wykształcone w różnorodnych odmianach bio i litofacjalnych osadach węglanowych. Dzielą się one na dwie facje: detrytyczną (okruchową) i litotamniową (rafową). Zmienność litologiczna skał węglanowych dobrze odzwierciedla przestrzenne i pionowe zróżnicowanie warunków sedymentacji w przybrzeżnej, lagunowo-rafowej strefie ciepłego morza. Przez cały czas sedymentacji utworów miocenu miały miejsce ruchy tektoniczne, w wyniku, których tworzyły się liczne uskoki o układzie schodowym, którym towarzyszyły różnej wielkości rowy tektoniczne. Trzeciorzędowe wapienie budują wzgórza strefy krawędziowej Roztocza, a w obszarze Parku ich wychodnie występuję tylko zachodniej części obwodu ochronnego Kruglik.

Utwory plejstoceńskie to: utwory deluwialne, często zalegające na opokach kredowych, dość duże powierzchnie zajmują też piaski eoliczne i rzeczne oraz lessy, a sporadycznie występują utwory pochodzenia lodowcowego, jeziornego i bagiennego.

Utwory deluwialne na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego zajmują powierzchnię około 2250 ha. Występują przede wszystkim na stokach wzniesień kredowych, zajmując najczęściej stoki środkowe i dolne, często utwory te wypełniają obniżenia smugowe lub kotlinowe. Są to z reguły osady piaszczysto-pylaste, miejscami lekko gliniaste lub pylaste. Pochodzą z rozmywania głównie utworów lodowcowych. Najczęściej zalegają płytkimi warstwami na opokach kredowych. Miąższość deluwiów jest niewielka i wynosi około 0,6-1,2 m.

Do form akumulacyjnych, charakterystycznych dla środkowej części Roztocza należą piaski eoliczne tworzące wydmy i ciągi wydmowe. Na terenie Parku większe zespoły wydm występują po zachodniej stronie Padołu Zwierzynieckiego między Zwierzyńcem i Góreckiem Kościelnym, a mniejsze wydmy występują w dolinie Szumu oraz suchych dolinach Panasówki-Zwierzyńca i Kosobud. Sporadycznie utwory wydmowe spotykane są na wierzchowinie, stanowiąc kulminację wzniesień. W sąsiedztwie wydm często występują równiny i misy deflacyjne.

Zagłębienia bezodpływowe z drobnymi podmokłościami i oczkami wodnymi, częste w rejonie Kosobud oraz w ciągu wodnym Świerszcza i górnego Szumu, wypełniły się niekiedy utworami akumulacji bagiennej: torfami, murszami i namułami mineralno- organicznymi. Średnia miąższość torfów na terenie Parku jest niewielka i nie przekracza 1 m. Miejscami występują głębsze warstwy torfów dochodzące do 2,5 m.

U schyłku plejstocenu powstały też znaczne pokrywy lessowe. W obszarze Parku pokrywa lessowa występuje w czterech oddzielnych płatach. Charakterystycznym elementem rzeźby są formy erozyjne związane z pokrywą lessową. W krajobrazie wyróżniają się rozgałęzione kopulaste grzbiety poprzedzielane dolinami wcinającymi się na głębokość 40 do 80 m i gęstą siecią drobniejszych dolin i wąwozów. Formy te w różnym stadium rozwoju osiągają długość 2 do 4 km. O erozyjnej aktywności wąwozów lessowych świadczy obecność kotłów sufozyjnych w części górnej i czynnych stożków napływowych u ich wylotu.

Piaski rzeczne starych tarasów rzecznych na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego zajmują powierzchnię około 1000ha. Wyścielają dna i niższe tarasy rozległych dolin, które w okresie lodowcowym pełniły funkcje rzek roztopowych.
Silnie rozmyte utwory akumulacji lodowcowej, piaski zwałowe i wodnolodowcowe, występują w formie nieregularnych lekko wypiętrzonych płatów na wierzchowinach i górnej części zboczy , najczęściej w połączeniu z utworami deluwialnymi i opokami kredowymi. Gliny zwałowe są utworami akumulacji denno lodowcowej. Na terenie Parku występują raczej sporadycznie, częściej jako utwory podścielające.

Roztoczański Park Narodowy wyróżnia się urozmaiconą rzeźbą terenu. Na uwagę zasługują:

• obszary wyróżniające się wyjątkowo żywą rzeźbą, z dużymi deniwelacjami -przekraczającymi 100m, wysoko wyniesione wierzchowiny (320-330m n.p.m.), głęboko wcięte doliny, wzgórza ostańcowe o zróżnicowanej budowie geologicznej, strome zbocza z licznymi wąwozami oraz:
• ciągi wydm
• zagłębienia bezodpływowe z drobnymi podmokłościami i oczkami wodnymi
• źródła i obszary źródliskowe
• wychodnie skał trzeciorzędowych
• odsłonięcia skał kredowych
• czynne wąwozy lessowe

Krytycznymi warunkami terenowymi są: budowa geologiczna, ukształtowanie powierzchni, pokrywa glebowa i szata roślinna. Wielkość opadu jest zależna od wysokości terenu, zaś wsiąkanie od spłaszczenia powierzchni i przepuszczalności podłoża. Strome zbocza wzniesień sprzyjają spływom powierzchniowym, które często stają się zaczątkiem okresowych cieków wodnych. Pokrycie terenu RPN lasami sprzyja zatrzymywaniu wilgoci w głębi kompleksu zarówno podczas opadów deszczu jak i w okresie zalegania i stopniowego tajania okrywy śnieżnej. Procesy te spowalniają odpływ wody ograniczając gwałtowne wezbrania na rzekach. Gleby pokrywające powierzchnię RPN w zależności od charakteru decydują z kolei o szybkości wsiąkania, parowania lub spływie powierzchniowym. W tym przypadku najlepsze właściwości wykazują luźne, dobrze przesiąkalne gleby bielicowe pokrywające znaczącą część Parku, zaś gleby brunatne i rędziny odpowiedzialne są za jej magazynowanie i stopniowe uwalnianie.

Budowa pionowa Roztoczańskiego Parku Narodowego ma wpływ na wielkość, ilość, rozmieszczenie i charakter sieci rzecznej. Składają się na nią cztery rzeki, w tym jedna większa tj. Wieprz oraz trzy mniejsze o charakterze strumieni: Świerszcz, Szum i Krupiec. Z kolei budowa geologiczna decyduje o układzie wód podziemnych, których występują tu liczne wypływy. RPN znajduje się w granicach jednego z największych w kraju zbiorników wód podziemnych (Zbiornik Wód Podziemnych nr 407). Wody podziemne na terenie RPN mają swoje wypływy w spękanych skałach kredowych.

Tekst: Bogusław Radliński, Mirosław Tchórzewski
Zdjęcia: Paweł Marczakowski, Andrzej Tittenbrun
Mapa: źródło „Roztoczański Park Narodowy – przyroda i człowiek”, 2013