Przyroda ożywiona

Głównym celem utworzenia Roztoczańskiego Parku Narodowego była ochrona zróżnicowanych ekosystemów leśnych Roztocza Środkowego. Wielka rozmaitość warunków siedliskowych tego obszaru decydują o występowaniu wielu interesujących leśnych zbiorowisk roślinnych, o bogatej szacie roślinnej, w tym bardzo licznych gatunków drzew i krzewów stanowiących szkielet owych zbiorowisk. Lasy obejmują 93,81% powierzchni Parku. Las, rozumiany jako zbiorowisko drzew, krzewów, towarzyszących im innych roślin i całego świata grzybów oraz świata zwierząt można opisywać w różny sposób, w zależności od głównych celów, jakim ten opis służy. Ekosystemy leśne Parku opisano poniżej z punktu widzenia fitosocjologa (Leśne zbiorowiska roślinne) i leśnika (Drzewostany). Opisanie ich z punktu widzenia przedstawicieli innych kierunków nauk przyrodniczych można znaleźć w zakładkach o florze, mykoflorze i faunie Parku.

Początkowo powierzchnie odnawiane były siewem, lub na zrębach pozostawiano nasienniki; pierwszą szkółkę do produkcji materiału odnowieniowego założono w 1861 roku. Od 1840 roku nowa instrukcja urządzania lasu przewidywała podział lasów na gospodarstwo wysokopienne i niskopienne. W obrębie zakładano taką ilość poręb, by odpowiadała ilości lat potrzebnych do wzrostu i dojrzenia panującego w obrębie typowi drzewostanu. Kolej rębu dla gospodarstwa wysokopiennego wynosiła zwykle 120 lat, dla niskopiennego (odroślowego) – 30 lat. Poważne zniszczenia i dewastacje powstały w ordynackich lasach w trakcie powstania styczniowego i w okresie bezpośrednio po nim. Niemal do końca swego istnienia Ordynacja nie potrafiła rozwiązać problemu włościańskich serwitutów, co było stałym powodem dalszych zniszczeń w lasach. Pod koniec XIX wieku Ordynacja rozpoczęła eksploatację lasów dużymi zrębami zupełnymi, ze sztucznym odnowieniem sadzonkami produkowanymi zwykle z nasion niewiadomego pochodzenia (istniały firmy handlujące nasionami pochodzącymi z całej niemal Europy). Coraz częściej zarzucano pozostawianie drzew nasiennych na zrębach. W większości odnawiano sosnę zwyczajną, w mniejszym stopniu modrzewia, ale także czyniono próby hodowli sosny czarnej, sosny Banksa, sosny smołowej, wejmutki, daglezji zielonej, choiny kanadyjskiej i dębu czerwonego. Sosną odnawiano zręby niezależnie od siedliska. Znacznie rzadziej do odnowień używano innych rodzimych gatunków drzew. Z zachowanych drzewostanów wynika, że były to tylko dąb, ewentualnie jesion wyniosły. W przypadku siewu stosowano siew ręczny rzutowy (dla dęba w rzędach), a sadzono w bardzo rzadkiej więźbie od 4 x 1,5 m na słabych siedliskach, do 4 x 3 m na siedliskach mocnych.
Po zakończeniu II wojny światowej, w lasach obu nadleśnictw gospodarujących na obecnym obszarze Parku prowadzono gospodarkę zgodnie z obowiązującymi wówczas zasadami, na siedliskach borowych stosując rębnie zupełne (Ia lub Ib), na pozostałych rębnie częściowe (IIa i IIb). Wiek rębności dla drzewostanów sosnowych wynosił 100 lat, dla dębu, buka, jodły i jesionu 120 lat, dla pozostałych gatunków liściastych 80 lat. Taki sposób zagospodarowania obowiązywał aż do chwili utworzenia Parku w 1974 roku. W latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych XX wieku prowadzono bardzo rozległe prace fitomelioracyjne, wprowadzając podszyty buka, dęba czerwonego, świerka, czeremchy amerykańskiej i świdośliwy kłosowatej na siedliskach Bśw i BMśw. Na siedliskach wilgotnych i bagiennych prowadzono prace odwadniające siecią rowów melioracyjnych.

 

Początkowo powierzchnie odnawiane były siewem, lub na zrębach pozostawiano nasienniki; pierwszą szkółkę do produkcji materiału odnowieniowego założono w 1861 roku. Od 1840 roku nowa instrukcja urządzania lasu przewidywała podział lasów na gospodarstwo wysokopienne i niskopienne. W obrębie zakładano taką ilość poręb, by odpowiadała ilości lat potrzebnych do wzrostu i dojrzenia panującego w obrębie typowi drzewostanu. Kolej rębu dla gospodarstwa wysokopiennego wynosiła zwykle 120 lat, dla niskopiennego (odroślowego) – 30 lat. Poważne zniszczenia i dewastacje powstały w ordynackich lasach w trakcie powstania styczniowego i w okresie bezpośrednio po nim. Niemal do końca swego istnienia Ordynacja nie potrafiła rozwiązać problemu włościańskich serwitutów, co było stałym powodem dalszych zniszczeń w lasach. Pod koniec XIX wieku Ordynacja rozpoczęła eksploatację lasów dużymi zrębami zupełnymi, ze sztucznym odnowieniem sadzonkami produkowanymi zwykle z nasion niewiadomego pochodzenia (istniały firmy handlujące nasionami pochodzącymi z całej niemal Europy). Coraz częściej zarzucano pozostawianie drzew nasiennych na zrębach. W większości odnawiano sosnę zwyczajną, w mniejszym stopniu modrzewia, ale także czyniono próby hodowli sosny czarnej, sosny Banksa, sosny smołowej, wejmutki, daglezji zielonej, choiny kanadyjskiej i dębu czerwonego. Sosną odnawiano zręby niezależnie od siedliska. Znacznie rzadziej do odnowień używano innych rodzimych gatunków drzew. Z zachowanych drzewostanów wynika, że były to tylko dąb, ewentualnie jesion wyniosły. W przypadku siewu stosowano siew ręczny rzutowy (dla dęba w rzędach), a sadzono w bardzo rzadkiej więźbie od 4 x 1,5 m na słabych siedliskach, do 4 x 3 m na siedliskach mocnych.
Po zakończeniu II wojny światowej, w lasach obu nadleśnictw gospodarujących na obecnym obszarze Parku prowadzono gospodarkę zgodnie z obowiązującymi wówczas zasadami, na siedliskach borowych stosując rębnie zupełne (Ia lub Ib), na pozostałych rębnie częściowe (IIa i IIb). Wiek rębności dla drzewostanów sosnowych wynosił 100 lat, dla dębu, buka, jodły i jesionu 120 lat, dla pozostałych gatunków liściastych 80 lat. Taki sposób zagospodarowania obowiązywał aż do chwili utworzenia Parku w 1974 roku. W latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych XX wieku prowadzono bardzo rozległe prace fitomelioracyjne, wprowadzając podszyty buka, dęba czerwonego, świerka, czeremchy amerykańskiej i świdośliwy kłosowatej na siedliskach Bśw i BMśw. Na siedliskach wilgotnych i bagiennych prowadzono prace odwadniające siecią rowów melioracyjnych.

Budowa geologiczna i układ pionowy obszaru Roztoczańskiego Parku Narodowego wpływają bezpośrednio na liczebność i rozmieszczenie wód powierzchniowych (cieków i zbiorników). Na trwałe zasoby wodne RPN składają się fragmenty wód płynących (jedna rzeka, trzy mniejsze cieki o charakterze strumieni) oraz zbiorniki wód stojących (trzy zbiorniki pochodzenia antropogenicz­nego). Są to: rzeka Wieprz, strumień Świerszcz, strumień Szum, strumień Krupiec, staw „Florianiecki”, „Czarny Staw” i kompleks stawów „Echo”. Stanowi to zaledwie 52,6 ha, tj. 0,6 % ogólnej powierzchni Parku.

Jest to główny ciek Parku płynący przez ten teren na długości ok. 5 kilometrów. Dolina rzeki jest dość wąska i płaska, otoczona stromymi wzniesieniami. W obszarze tym Wieprz silnie meandruje, czego efektem są powstałe w minionych okresach liczne starorzecza. W dolinie tej rzeki, ale też i w samym korycie występują naturalne wypływy wód podziemnych. Zasilają one znacząco ekosystem, co jest szczególnie zauważalne w okresach niskich stanów wód. Jednym z najokazalszych i najbardziej wydajnych źródeł jest zdrój pod Stokową Górą, którego średnia wydajność wynosi ok. 150 l/s.

Jest drugim co do wielkości ciekiem stałym w RPN odprowadzającym wody do zlewni Tanwi. Wypływa z obszaru ochrony ścisłej „Międzyrzeki”, niedaleko źródlisk Świerszcza.
W 1972 roku system wodny strumienia Szum połączono siecią rowów z systemem Świerszcza. Spowodowało to gwałtowne odwodnienie okolicznych obszarów torfowiskowych. Obecnie w obszarze tym zadomowiły się rodziny bobra europejskiego Castor fiber, które skutecznie tamują nadmierne odpływy i przyczyniają się do zwiększenia uwodnienia tego teren.

Zbudowane zostały na wylesionych łęgach, w 1929 r., następnie przebudowane w latach 1940-1944, 70-80. Z kolei w latach 2003-05 kompleks stawów Echo poddany był przebudowie polegającej na połączeniu sąsiadujących ze sobą zbiorników w większe akweny. Obecnie kompleks ten zajmuje powierzchnię 42,52 ha i składa się z 4 stawów i 6 zimochowów. Groble stawowe stanowią jednocześnie główną bazą pokarmową dla koników polskich z hodowli rezerwatowej.
Akwen ten jest wykorzystywany gospodarczo do ekstensywnej hodowli ryb. Jednak pomimo znaczącej powierzchni nie stanowi bogatego ekosystemu. Duży wpływ na to ma użytkowanie turystyczno-rekreacyjne jednego ze zbiorników (staw nr 4) i plaży spowodowane stresem w wyniku hałasu wytwarzanego przez turystów w okresie letnim. W obszarze tym stwierdzono gniazdowanie łabędzia niemego Cygnus olor, sieweczki rzecznej Charadrius dubius, czajki Vanellus vanellus, trzciniaka Acrocephalus arundinaceus, perkozka Tachybaptus ruficollis i kurki wodnej Gallinula chloropus. Stawy te spełniają pewną rolę dla gatunków migrujących i zalatujących, choć i w tym przypadku brak schronień ogranicza ich rolę jedynie do godzin wieczornych, nocnych i wczesnorannych w okresach poza sezonem turystycznym.
Z gadów obserwowano tu jaszczurkę zwinkę Lacerta agilis, jaszczurkę żyworodną Lacerta vivipara padalca Anguis fragilis i zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix. Występuje tutaj 11 gatunków płazów.
Pośród roślinności stawów Echo, podobnie jak we wszystkich ekosystemach wodnych Parku, nielicznie występują gatunki rzadkie, zagrożone czy chronione (np. pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris i drobny Utricularia minor), jednak różnorodność występujących tu nawet pospolitych gatunków i zbiorowisk zasługuje na ochronę, zwłaszcza, że ich bardzo szerokie spektrum ekologiczne – od gatunków wskaźnikowych dla czystych wód eutroficznych przez mezotroficzne po dystroficzne – jest rzadko spotykane.

Powstał w 1968 roku poprzez spiętrzenie wody w korycie Świerszcza. Ma powierzchnię 0,8 ha i głębokość 1,6 m. Jest zbiornik bardzo ubogi florystycznie i faunistycznie. Powyżej stawu znajduje się rozlewisko wodne stanowiące ważne miejsce przebywania wielu płazów (traszka zwyczajna Triturus vulgaris i grzebieniasta Triturus cristatus, grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus, ropucha szara Bufo bufo, rzekotka drzewna Hyla. arborea, żaby: moczarowa Rana arvalis, trawna Rana temporaria, jeziorkowa Rana lessonae, wodna Rana esculenta). Na obrzeżach obserwowane są gady (jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara, zaskroniec zwyczajny Natrix natrix). Z ptaków notowano tu żurawie Grus grus, bociany czarne Ciconia nigra, kaczkę krzyżówkę Anas platyrhynchos, brodźca samotnego Tringa ochropus. Z ssaków obserwowano osobniki wydry europejskiej Lutra lutra. W okresie jesiennym jest to miejsce godów jelenia szlachetnego Cervus elaphus.

Jest sztucznym śródleśnym zbiornikiem powstałym poprzez wybudowanie jazu w dolinie Świerszcza, w celu zaopatrywania w wodę stawów Echo. Ma on powierzchnię ok. 1,0 ha i głębokość dochodzącą do 1,5 m. Czarny Staw jest ekosystemem bardzo ubogim faunistycznie. Z ryb obserwowano tutaj jedynie ławice okonia. Z uwagi na zimną, głęboką wodę praktycznie pozbawioną roślinności godów nie przechodzą tutaj w ogóle lub bardzo sporadycznie płazy.
Z gadów notowano jedynie zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix, zapewne występuje tutaj także jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara. Z ptaków obserwowano zalatujące tu czaple siwe Ardea cinerea, krzyżowki Anas platyrhynchos, zimorodki Alcedo atthis i gniazdujące pliszki górskie Motacilla cinerea, natomiast ssaki reprezentowane są przez pojawiającą się wydrę europejską Lutra Lutra.

Zbiorniki okresowe

Zaczątkiem zbiorników wodnych stają się przede wszystkim wody okresowych cieków oraz wody wysiękowe i źródliskowe. Zbiorniki te powstały bowiem najczęściej na trasiepowierzchniowego spływu wody, w obniżeniach gruntu, naturalnych dolinkach, czy zagłębieniach lub u podnóża zboczy. Tylko nieliczne zawdzięczają swoją genezę dzikim zwierzętom. Należą do nich wyrobiska (babrzyska) o śladowej powierzchni stworzone przez dziki oraz znacznych rozmiarów i głębokości rozlewiska stworzone przez bobry (stawy bobrowe). Tylko nieliczne obiekty powstały w wyniku działalności człowieka.


W zasadzie większość zinwentaryzowanych okresowych zbiorników wodnych, w mniejszym lub większym stopniu była wypłycona na skutek gromadzącej się w nich z roku na rok materii organicznej (obumarła roślinność wynurzona, opadłe liście oraz gałęzie). Miąższość tych osadów sięgała nierzadko nawet 0,5 m. Na skutek tych procesów niektóre zbiorniki z czasem uzyskały charakter powierzchniowych rozlewisk i podmokłości lub wypłyciły się tworząc grząskie błota bez otwartego lustra wody. Niektóre z tych obiektów praktycznie zanikły. W latach 2007 i 2009 odtworzono 70 sztuk zbiorników, które obecnie tworzą dość stabilne wody powierzchniowe. W wielu zbiornikach na przestrzeni lat powstała flora nadwodna roślin naczyniowych. W ich obrębie wykształciła się równie bogata fauna wodna.

Zaznaczają się wyraźnie w obszarach pofałdowanych, nieckach i parowach. W tych wyraźnie ukształtowanych, głębokich jarach zlokalizowane są także liczne wysięki wód zasilające wody powierzchniowe tworząc lub uzupełniając wierzchnie rozlewiska. Cieki okresowe charakteryzują się zwykle niewielką aktywnością w skali roku, która ograniczona jest przede wszystkim do okresów wczesnowiosennych (tajanie okrywy śniegowej) oraz zjawisk intensywnych opadów deszczu. Poza tym okresem są to suche lub względnie wilgotne koryta charakteryzujące się miejscowymi lub punktowymi zastoiskami wodnymi i wypływami, bez wyraźnego transportu wodnego. Tylko nieliczne biorące początek ze źródeł aktywne są cały czas, choć i ich charakter zmienia się w zależności od dostaw wody opadowej. Wówczas to ilość przepływającej wody zwiększa się dość szybko, ponieważ dna tych cieków są uwodnione i dość stabilne. We wszystkich ciekach okresowych przepływ, jeżeli już występuje, w zasadzie jest niewielki poza okresem intensywnych opadów deszczu, kiedy ich koryta niosą znaczące ilości wody transportujące materiał organiczny i nieorganiczny. To w wyniku tego transportu często tworzą się lokalne usypiska utworów piaszczystych.

Z czasem warstwy naniesionego piasku przykrywają na niektórych obszarach koryta cieków powodując ich powierzchniowy zanik. Na mniej przepuszczalnym podłożu cieki pojawiają się na powierzchni dając zaczątek swego rodzaju przepływowym oczkom wodnym. Tylko niektóre zbiorniki zawdzięczają swoją genezę zwierzętom. Te zlokalizowane są zarówno w dolinach trwałych i okresowych cieków, a także na wierzchowinach. Wyrobiska stworzone przez dziki (babrzyska) istniejące poza korytami cieków, zasilane są tylko wodami opadowymi. Jedynie te powstałe w dolinach cieków uzupełniane są również na skutek spływu powierzchniowego. Inne zbiorniki, mające charakter dużych rozlewisk, tworzone są przez bobry (stawy bobrowe). Obejmują one dużą powierzchnię i magazynują znaczne ilości wody. Rozlewiska te koncentrują się w dolinie strumienia Szum, w obszarze i w rejonie torfowisk „Międzyrzeki”.

Roztoczański Park Narodowy położony jest na obszarze chełmsko-zamojskiego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (nr 407) o charakterze szczelinowym. Najważniejszą rolę w budowie geologicznej i w tworzeniu zasobów wodnych odgrywają tu węglanowe skały górnej kredy, tj. opoki, margle i gezy, w których występuje główny – roztoczański poziom wodonośny. Serię wapiennych skał przykrywa warstwa osadów czwartorzędowych.
Istniejące tutaj źródła związane są głównie z dolinami rzecznymi założonymi na liniach dyslokacji tektonicznych. Są to najczęściej źródła szczelinowo-warstwowe, w miejscu podcięcia kredowego zbocza przez nurt rzeki. Spośród nich najbardziej okazałym i wydajnym naturalnym wypływem wód podziemnych na terenie Parku, jest zdrój pod Stokową Górą.

Bezkręgowce Parku liczą około 3300 gatunków: pierwotniaki Protozoa – 37 gat., nicienie Nematoda – 33 gat., pierścienice Annelida – 49 gat., mięczaki Mollusca – 76 gat., skorupiaki Crustacea – 49 gat., pajęczaki Arachnida – 339 gat., wije Myriapoda – 11 gat., owady Insecta – 2680 gat. Fauna bezkręgowców Roztoczańskiego Parku Narodowego stanowi około 10% fauny krajowej, przy czym ponad połowa taksonów wśród bezkręgowców Parku to taksony stanowiące średnio od 30-60% fauny Polski.

Park jest osobliwym refugium w skali regionu i kraju w szczególności: ślimaków – świdrzyka zwodniczego i ślimaka żółtawego, pijawki lekarskiej, chrząszczy – zagłębka bruzdkowanego, zgniotka szkarłatnego, pachnicy dębowej, wynurta, ważek – zalotki większej, miedziopiersi północnej, trzepli zielonej, motyli – pasyna lucylla, dostojki eunomii, ksylomki strix a także modliszki zwyczajnej.

Kręgowce Roztoczańskiego Parku Narodowego są znacznie lepiej reprezentowane na tle fauny krajowej. Stwierdzono dotąd 336 gatunków co stanowi 46% jej zasobów. W podziale na poszczególne gromady, liczba gatunków i udział procentowy przedstawia się następująco: krągłouste Cyclostomata 1 gat. – 25%, ryby Pisces 30 gat. – 24%, płazy Amphibia 13 gat. – 67%, gady Reptilia 9 gat. – 70%, ptaki Aves 227 gat. – 50% i ssaki Mammalia 58 gat. – 52%.

Osobliwościami wśród kręgowców, dla których Park jest ważną w skali kraju i regionu ostoją, są przede wszystkim: minóg ukraiński, głowacz białopłetwy, traszka grzebieniasta, gniewosz plamisty, żółw błotny, bocian czarny, trzmielojad, orlik krzykliwy, bielik, puszczyk uralski, włochatka, sóweczka, dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł średni, dzięcioł białogrzbiety, zniczek, muchołówka mała, muchołówka białoszyja, mopek, nocek duży, nocek Bechsteina, nocek Alkatoe, popielica, koszatka, ryś i wilk.

Przy szeregu uwarunkowań przyrodniczych i specyfice Parku (obszaru wybitnie leśnego) przedstawione dane liczbowe dowodzą dużego zróżnicowania taksonomicznego i znaczenia Parku dla zachowania występujących tu gatunków – zwłaszcza związanych z lasami o naturalnym charakterze. Przy obecnym poziomie ochrony biernej oraz planowanych i realizowanych działaniach ochrony czynnej – Park jest gwarantem zachowania statusu jednej z najważniejszych ostoi fauny we wschodniej Polsce.
Stan liczebny poszczególnych grup ulegał będzie różnokierunkowym zmianom, w miarę rozwoju badań naukowych realizowanych w RPN. Potwierdzeniem tego są dane o gatunkach stwierdzonych w bezpośrednim sąsiedztwie Parku (w jego otulinie), gdzie zanotowano dalszych około 1000 gat. bezkręgowców i ponad 30 gat. kręgowców (głównie ptaków i ssaków).

Bilans zmian w faunie Roztoczańskiego Parku Narodowego ma dwojaki wymiar. W aspekcie ilościowym jest korzystny. Jednak jeśli spojrzeć na zmiany w aspekcie jakościowym – z obszaru Parku wycofało się kilka bardzo cennych gatunków – dziś w Polsce uznanych za wielkie osobliwości.
Wśród bezkręgowców do najważniejszych gatunków zanikłych należą: kreślinek nizinny, jelonek rogacz, kozioróg bukowiec i nadobnica alpejska. Dawniej notowane stanowiska tych gatunków mimo szczegółowych inwentaryzacji nie zostały obecnie potwierdzone. I jakkolwiek zanik dwóch pierwszych gatunków może mieć charakter tymczasowy (zwłaszcza w świetle potwierdzenia występowania jelonka rogacza koło Guciowa, niespełna 1 km od granicy Parku), tak kolejne chrząszcze leśne mają znikome szanse na naturalny pojaw. Z drugiej zaś strony zanotowano w ostatnich latach (w początku obecnego stulecia), nowe bezkręgowce nie notowane dotąd, należące przede wszystkim do: ważek, motyli dziennych i chrząszczy. Z ciekawszych, wartych wzmiankowania, wymienić należy: szablaka wędrownego, szafrankę czerwoną, modliszkę zwyczajną, pachnicę dębową i chrząszcza Prostomis mandibularius. Do gatunków rodzimych dołączają również obce inwazyjne gatunki, a wśród nich stwierdzona po raz pierwszy na Roztoczu w 2009 r. biedronka Harmonia axyridis. Specyfika fauny bezkręgowców determinuje fakt, iż z pewnością zasoby Parku w tym względzie są znacznie bogatsze niż dotychczas zebrane dane, o czym świadczą przyczynkowe nawet obserwacje wieńczone stwierdzeniem nowych dla fauny Parku gatunków.

W przypadku kręgowców z obecnego obszaru Parku wycofały się (jako lęgowe bądź rozmnażające się), notowane na początku XX wieku: węgorz, jesiotr zachodni, żaba śmieszka, wąż Eskulapa, orlik grubodzioby, głuszec, cietrzew, rycyk, krwawodziób, pójdźka, kraska, dzierzba rudogłowa, dzierzba czarnoczelna i żołędnica – pozostając bez większych szans na spontaniczny powrót. Wyodrębnia się też grupa gatunków znajdująca się obecnie na krawędzi (być może tymczasowego) zaniku – zwłaszcza minóg ukraiński i ryby (wskutek presji wsiedlanego do rzek pstrąga potokowego i przedostającego się z hodowli pstrąga tęczowego), kumak nizinny, ropucha zielona oraz lelek (wskutek braku dogodnych siedlisk). Prawdopodobnie tymczasowo przestały gniazdować: bączek, bąk, perkoz rdzawoszyi, perkoz dwuczuby, zielonka i pospolite wróblowe związane z szuwarami (trzcinniczek, rokitniczka) – wskutek przebudowy Stawów Echo. Natomiast ustąpienie piżmaka (gatunku obcego geograficznie) nastąpiło wskutek presji wydry i to jest jedyny pozytywny aspekt ubytków w faunie kręgowców RPN. Nowo stwierdzone w ostatnich latach gatunki (zarówno lęgowe jak i nielęgowe) zgrupowane są w gromadach: płazów, gadów, ptaków i ssaków, i należą do nich: ropucha paskówka, żółw czerwonolicy, czapla modronosa, kania ruda, bielik, orzełek, gadożer, kulik mniejszy, płatkonóg szydłodzioby, puszczyk uralski, uszatka błotna, włochatka, dzięcioł białoszyi, kląskawka, świergotek polny, świergotek rdzawogardły, dzierlatka, śnieguła i nocek Alkatoe.

Flora Roztoczańskiego Parku Narodowego odznacza się dużym bogactwem gatunkowym, o którym decyduje udział licznych elementów geograficznych oraz obecność taksonów typowych zarówno dla fitocenoz leśnych, jak i pozostałych rodzajów ekosystemów. Stwierdzono tutaj występowanie ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, stanowiących blisko połowę ogółu tej grupy tworzących florę Polski. Wśród nich znajduje się 70 gatunków objętych ochroną ścisłą i częściową oraz podobna liczba taksonów uznanych za rzadkie w regionie, a około 20 jest zagrożonych wyginięciem w skali kraju.
Najliczniejszą grupę we florze naczyniowej Parku stanowią rośliny częste i pospolite w skali kraju, natomiast gatunki określane jako bardzo rzadkie i rzadkie, stanowią tylko 5% tej flory. Największy udział mają taksony dość częste oraz pospolite. Z kolei odsetek gatunków uznanych za rzadkie i bardzo rzadkie w skali regionu jest znacznie wyższy – sięga 20%.
O różnorodności flory danego obszaru świadczy między innymi udział gatunków reprezentujących różne formy życiowe. W tej mierze flora Parku jest zdominowana przez jedną grupę gatunków zwanych hemikryptofitami (Ryc. 1). Jest zjawisko typowe dla strefy umiarkowanie chłodnej, w której Park jest położony.

Z kolei zaledwie ośmioprocentowy udział hydrofitów (rośliny wodne) i helofitów (rośliny bagienne) odzwierciedla zarówno niewielki udział ekosystemów wodnych i torfowiskowych w powierzchni Parku, jak i ich znaczne bogactwo gatunkowe, na tle innych typów ekosystemów. Zadziwia natomiast duży udział terofitów - gatunków jednorocznych, charakterystycznych dla siedlisk otwartych, takich jak wydmy, łąki, pola uprawne - w Parku, który w ponad 95% jest pokryty lasami. Należy się spodziewać, że w miarę rozwoju biocenoz leśnych oraz sukcesji wtórnej, ta grupa gatunków będzie malała. Z kolei gatunki drzew i krzewów Parku (kategoria M i N) stanowią w przybliżeniu około 10% jego flory.
Znaczną część flory Parku stanowią rośliny o zasięgach środkowoeuropejskim i eurosyberyjskim. Pierwszy z podelementów reprezentowany jest przez ponad 150 gatunków, spośród których większość spotkać można w różnych zbiorowiskach lasów liściastych. Są to między innymi pospolite drzewa, jak grab zwyczajny Carpinus betulus, klon pospolity Acer platanoides, dąb szypułkowy Quercus robur, a także rośliny runa leśnego – zawilec gajowy Anemone nemorosa, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, czy związany ściśle z buczynami żywiec cebulkowy Dentaria bulbifera. Gatunkiem o zasięgu eurosyberyjskim jest na przykład jedno z najważniejszych i najpospolitszych naszych drzew – sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Inne rośliny tej grupy, to między innymi konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, czworolist pospolity Paris quadrifolia – rosnące w lasach, a także wiązówka błotna Filipendula ulmaria i turzyca zaostrzona Carex gracilis – występujące powszechnie na łąkach.

Stosunkowo liczna we florze Parku jest grupa gatunków borealnych, pochodzących z obszarów północnych. Obok pospolitych w borach borówek (czernicy Vaccinium myrtillus, brusznicy V. vitis-idaea) i widłaka jałowcowatego Lycopodium annotinum, element ten reprezentuje bardzo rzadka w Parku, płożąca się krzewinka – zimoziół północny Linnaea borealis. Specyficzny, sprzyjający im mikroklimat gatunki borealne znalazły także na torfowiskach, gdzie spotkać można turzycę bagienną Carex limosa, modrzewnicę zwyczajną Andromeda polifolia, bagnicę torfową Scheuchzeria palustris i rosiczkę długolistną Drosera anglica.
Najbardziej charakterystyczną cechą flory RPN jest obecność licznej, reglowej grupy roślin górskich (około 30 gatunków). Pospolite są górskie gatunki drzewiaste, takie jak buk Fagus sylvatica, jodła Abies alba i świerk Picea abies, budujące drzewostany buczyny karpackiej, boru jodłowego i wilgotnego boru świerkowo-dębowego, bądź też spotykane jako domieszka w innych zbiorowiskach leśnych. Równie częste są niektóre górskie rośliny runa – żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa, widłak wroniec Huperzia selago i narecznica szerokolistna Dryopteris dilatata. Jednak większość gatunków tej grupy zaliczanych jest do rzadkich w RPN, występujących na nielicznych lub nawet pojedynczych stanowiskach. Należą do nich między innymi czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, paprotnica sudecka Cystopteris sudetica, paprotnik Brauna Polystichum braunii, tojad dzióbaty Aconitum variegatum i przytulia okrągłolistna Galium rotundifolium.

Pozostałe elementy geograficzne flory reprezentowane są w Parku przez nieliczne gatunki. Rośliny zaliczane do podelementu pontyjskiego (stepowego) i południowo-syberyjskiego wymagają słonecznych stanowisk i jednocześnie gleby o odczynie zasadowym. Pierwszą z wymienionych grup reprezentują tylko zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, powojnik prosty Clematis recta, dzwonek syberyjski Campanula sibirica oraz szczodrzeniec ruski Chamaecytisus ruthenicus, natomiast drugą - miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis i pluskwica europejska Cimicifuga europaea. Z podobnych powodów rzadko spotykanymi są przedstawiciele elementu śródziemnomorskiego; w Parku mają swoje stanowiska jedynie trzy gatunki – szałwia okręgowa Salvia verticillata, ożanka właściwa Teucrium chamaedrys i ośmiał mniejszy Cerinthe minor. Silne wpływy klimatu kontynentalnego nie sprzyjają natomiast występowaniu gatunków o zasięgu atlantyckim, toteż odpowiednie warunki bytowania (siedliska wilgotne i chłodne) znajdują jedynie związane z biocenozami łąkowymi i torfowiskowymi wąkrota zwyczajna Hydrocotyle vulgaris i rosiczka pośrednia Drosera intermedia.

Z terenu Parku i otuliny znanych jest 239 taksonów mszaków, w tym 237 gatunków, jeden podgatunek i jedna odmiana. Flora mszaków RPN stanowi ok. ¼ naszej rodzimej brioflory, w tym 24% flory wątrobowców, 26% mchów i 25% flory glewików. Ze względu na znaczną lesistość Parku, trzon flory (ponad 60% ) stanowią gatunki typowo leśne, charakterystyczne dla borów jodłowych, świerkowych i sosnowych. Dominują tu taksony związane z dnem lasu oraz butwiejącym drewnem drzew iglastych. Zbiorowiska lasów liściastych (buczyny i grądy) są miejscem występowania stosunkowo zróżnicowanej flory epifitycznej. Mszaki występują też dość obficie w innych fitocenozach leśnych, takich jak łęgi i olsy, wykształcające się wzdłuż cieków wodnych i w miejscach stale podmokłych. Dość interesującą brioflorę można zaobserwować w leśnych i nieleśnych zbiorowiskach z dominacją torfowców (m.in. borach bagiennych oraz na torowiskach przejściowych i wysokich). Stosunkowo niewiele jest gatunków wodnych, naskalnych i ciepłolubnych, co związane jest z brakiem lub niewielką dostępnością odpowiednich dla nich substratów i siedlisk. Nie należy przy tym zapominać, że mszaki jako grupa roślin towarzysząca człowiekowi, także na terenie RPN zasiedla podłoża pochodzenia antropogenicznego, m.in. drogi leśne, nasypy kolejowe, betonowe ogrodzenia, obmurowania dróg i mostów.
W przypadku mszaków, udział elementu górskiego we florze też jest znaczny – taksony górskie stanowią 25 % brioflory Parku. Wśród 59 gatunków górskich występujących w RPN jest 21 wątrobowców oraz 38 mchów. Grupami dominującymi są taksony reglowe i ogólnogórskie. Gatunki te najliczniej występują w zbiorowiskach leśnych o górskim charakterze, tworzonych przede wszystkim przez jodłę, buka i świerka.

Bogactwo i zróżnicowanie siedlisk, na których mogą rosnąć porosty sprawiło, że na Roztoczu stwierdzono występowanie 298 gatunków, a na terenach Roztoczańskiego Parku Narodowego na 229. Biota porostów Parku ma charakter wybitnie leśny. Duża różnorodność zbiorowisk leśnych sprawiła, że stwierdzono występowanie aż 182 gatunków epifitycznych. Skład gatunkowy porostów jest zróżnicowany w zależności od gatunku drzewa, struktury i odczynu kory, oraz od typu zbiorowisk leśnych, w których panują odmienne warunki troficzne, świetlne i wilgotnościowe a także od wieku drzewostanu. Najwięcej gatunków występowało na jodłach – 120, na bukach – 108 i na olchach – 107. Z terenów Parku podano aż 28 gatunków z rodzaju brodaczka a wśród nich brodaczkę najdłuższą U. longissima, bukową U. faginea i rogową U. ceratina. Stwierdzono tu 11 gatunków z rodzaju włostka Bryoria, jeden z nich - włostka jodłowa B. abietina została opisana jako nowy dla nauki na podstawie okazu z Bukowej Góry. Szczególnie należy podkreślić powszechne występowanie granicznika płucnika, oraz szeregu gatunków o mniejszych rozmiarach. Jedne gatunki umiejscawiają się na gładkiej korze grabów, buków i leszczyn, np. literak właściwy Graphis scripta, plamica Arthonia spp., pismaczek Opegrapha spp., otwornice Pertusaria spp., misecznice Lecanora spp., otocznice Pyrenula spp., puchlina ząbkowata Thelothrema lepadinum czy przylepki Melanelia spp. Inne rosną na silnie porowatej korze dębów i brzóz. Tutaj dominują gatunki krzaczkowate - mąkla Evernia spp, brodaczki Usnea i włostki Bryoria oraz listkowate - np. tarczownice Parmelia spp. Jeszcze inne na łuszczącej się korze sosen gdzie przeważa listkowata pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes i drobnołuseczkowaty paznokietnik ostrygowaty Hypocenomyce scalaris, mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea oraz kilka gatunków chrobotków. Obecne w dużej liczbie wykroty, złomy oraz stojące martwe drzewa są siedliskiem licznej grupy porostów epiksylicznych, w tym wielu bardzo rzadkich gatunków, np. czasznika modrozielonego Icmadophila ericetorum czy trzonecznic Chaenotheca spp. Znacznie mniejszy udział w biocie porostów Parku mają gatunki naziemne. Występują one głównie na poboczach dróg, piaszczystych polanach oraz w zbiorowiskach borowych. Rosną tu głównie chrobotki Cladonia spp., płucnica islandzka Cetraria Islandia. Poza licznymi gatunkami chrobotków na ziemi często rosną porosty skorupiaste np. ziarniaki Placynthiella spp. i szarek Trapeliopsis spp. oraz listkowate galaretnice Collema spp. i pawężnice Peltigera spp. W ostatnich latach nie były prowadzone szczegółowe badania lichenobioty, a na podstawie fragmentarycznych obserwacji nie potwierdzono występowania większości brodaczek, włostek oraz rzadszych gatunków tarczownicowatych.

Grzyby to grupa wyjątkowo różnorodna i liczna, ale ciągle bardzo słabo poznana. W Polsce stwierdzono dotychczas ok. 10 tys. gatunków, co czterokrotnie przekracza liczbę rodzimych gatunków roślin. Obszar Roztocza, a zwłaszcza Roztoczańskiego Parku Narodowego, to doskonałe miejsce dla ich rozwoju, o czym świadczy znaczne bogactwo gatunkowe. Na obszarze Roztocza stwierdzono łącznie ponad 1100 gatunków grzybów, z czego zdecydowaną większość – ok. 850 gatunków – odnaleziono na obszarze Parku Narodowego. W RPN grupa grzybów właściwych liczy ok. 800 gatunków, przy czym największa ich ilość przypada na wielkoowocnikowe podstawczaki (Basidiomycetes, 500 gatunków). Wśród nich najliczniejsze są dwa rzędy – pieczarkowców (Agaricales, 266) oraz porowców, zwanych pospolicie hubami (Poriales, 100), a w dalszej kolejności gołąbkowców (Russulales, 48) i borowikowców (Boletales, 29). Spośród mikroskopijnych grzybów pasożytniczych najliczniejsze są grzyby rdzawnikowe (Pucciniales, 68), powodujące powstawanie charakterystycznego rdzawego zabarwienia liści i łodyg roślin. Mniej liczne są grzyby głowniowe (Ustilaginomycotina, 15. Nieliczną, ale interesującą grupą są płaskoszowce (Exobasidiales, 3), wywołujące powstawanie charakterystycznych biało-czerwonych galasów na liściach borówek Vaccinium spp., często spotykane w lasach borowych. Liczną i silnie zróżnicowaną grupą są także grzyby workowe (Ascomycota, 250 gatunków). Należą tu obligatoryjne pasożyty roślin (szpetkowe – Taphrinales, mączniakowe – Erysiphales), grzyby saprotroficzne i mykoryzowe (m.in. podziemne, Elaphomycetales) oraz najbogatsza w gatunki grupa tzw. miseczniaków (Discomycetes s.l.) licząca ponad 150 gatunków. Z grzybami workowymi związane są też grzyby anamorficzne (Fungi imperfecti, Deuteromycota, 25 gatunków), będące ich stadiami wegetatywnymi. Najmniejszą grupę grzybów właściwych tworzą sprzężniaki (Zygomycota, 11), często zwane grzybami pleśniowymi, chociaż na obszarze Roztocza nie były przedmiotem szczegółowych badań. Podawane z obszaru RPN śluzowce (Myxomycota, ok. 50 gatunków) są organizmami, które posiadają zarówno cechy zwierząt (pełzająca śluźnia), jak też grzybów (sposób rozmnażania). Zalicza się je do zwierzęcego królestwa pierwotniaków (Protozoa), określając mianem grzybopopodobnych Protozoa. Niewielka grupa grzybów lęgniowych (Oomycota, 15 gatunków), w przeciwieństwie do grzybów właściwych, w ścianach komórkowych posiada celulozę. Organizmy te klasyfikuje się w obrębie roślinnego królestwa Chromista i analogicznie do grupy poprzedniej określa mianem grzybopodobnych Chromista. Wszystkie należą do obligatoryjnych pasożytów roślin.

RPN/SB ZMŚP Roztocze
Tekst: Bogusław Radliński, Przemysław Stachyra, Mirosław Tchórzewski, Andrzej Tittenbrun
Fotografie: Paweł Marczakowski, Andrzej Tittenbrun
Mapy: źródło - „Roztoczański Park Narodowy – przyroda i człowiek”, 2013, 2-źródło „Materiały do projektu planu ochrony RPN”, 2011